Yeni bulgular eşliğinde Politi Şarap Fabrikası’nın tarihçesi
Orhan BEŞİKÇİ
Havra Sokağı’nda bulunan günümüzde metruk olan tarihi şaraphane binası hakkında ulaşılan yeni bulgu ve belgeleri tarihçi Dr. Siren Bora’ya sordum.
– Önce Politi Şaraphanesi, sonra Akın Pasajı olarak anılan fakat aslında başlangıçta İzmir Yahudi cemaatine ait olan Havra Sokağı’ndaki şarap fabrikasının inşa edildiği dönem, 19. Yüzyıl’ın ilk yarısıdır. Bu dönem, Avrupa kökenli Yahudilerin yoksul Osmanlı Yahudilerine mali yardımda bulunduğu ve onlardan alınan bağışlarla din, kültür ve sağlık alanlarında hizmet verecek yapıların inşa edildiği zaman aralığıdır. Başlıca bağışçılar Rothschild, Cremieux ve Montefiore’dir. Özellikle Rothschild ve Montefiore’nin İzmir Yahudi cemaatinin gereksinme duyduğu yapıların inşası için finansör olduğunu biliyoruz. Nitekim Rothschild Hastanesi, Midraş Kadoş Hospital, Talmud Tora Yetim Mektebi ve Lazaretto, 19. Yüzyıl’da sözünü ettiğim bağışlar vasıtasıyla inşa edilmişlerdir.
– Havra Sokağı’nda bulunan cemaatin mülkü olan meyhane ve şaraphane
– Yahudiliğe göre, şarap üretiminin kaşerut niteliğe sahip olabilmesi, kent sınırları içerisinde ve Yahudi dini yetkililerin gözetiminde yapılması şartlarına bağlıdır. Şaraphanenin, Etz Hayim Sinagogu’nun hemen arkasına inşa edilmesinin sebeplerinden biri bu olmalıdır. Diğer sebep ise, şaraphanenin, Havra Sokağı’nda bulunan cemaatin mülkü olan meyhaneye yakın bir konumda olmasını sağlamaktır. Ve muhtemelen, Etz Hayim Sinagogu bahçesine dahil olan ve bir şaraphane yapılmasını mümkün kılacak büyüklükteki cemaat mülkü arazinin en uygun seçim olduğu düşünülmüştür. Üstelik 19. Yüzyıl’da, İzmir Yahudi cemaatinin son derece yoksul bir profile sahip olduğu dikkate alınınca, bu seçimin isabetli bir seçim olduğu anlaşılmaktadır.
– Kontraat ve hayır kurumları
– Havra Sokağı’ndaki şarap fabrikasına ilişkin elimizdeki ilk belge, 1850 tarihli bir kontrattır. Judeo İspanyol dilinde ve solitreo kaleme alınan bu kontrat, şarap fabrikası ile İzmir Yahudi cemaati yönetimi arasında düzenlenmiştir. Kontrat, cemaat vergilerinden biri olan şarap gabelasına ilişkin ayrıntıları içermektedir. Peki, Havra Sokağı’ndaki şarap fabrikasında şarap üretimini üstlenen kimdir ya da hangi kurumdur? 1874 tarihli ikinci belge, bu sorumluluğun İzmir Yahudi Cemaati’nin hayır kurumlarından biri olan “Mohar umatan”a ait olduğunu kanıtlamaktadır. Mohar umatan ya da sadece Matan (Armağan) adıyla anılan bu kurum, genç kızların drahoma ve evlilik giderlerini karşılamaktadır. İzmir Yahudilerine ait diğer yardım kurumları gibi, “Hamahlaka HaYahudit Bemisrad Haklali”ye (Yahudi Departmanı Genel Ofisine) bağlıdır.
– Teslim edilemeyen 40 deve yükü şaraplık üzüm ve Osmanlıca yazılı belge
– “İzzetli Devletli Efendim Hazretleri” başlığıyla başlayan 1874 tarihli Osmanlıca belge, bir şikayet dilekçesidir. Dilekçeden anlaşıldığına göre, şaraphane, Nesim Russo vasıtasıyla “Sandler” Firması’ndan şaraplık üzüm temini için bir anlaşma yapmıştır. Russo, 40 deve yükü şaraplık üzüm getirmeyi taahhüt etmiş, ancak, sadece altı deve yükü getirmiştir. Mevsim bitmek üzere olduğu için, eksik olan şaraplık üzümün yüksek fiyatlarla piyasadan temini icap etmektedir. Bu yüzden, şaraphanenin maddi kaybı ve ziyanı büyüktür. Üçüncü belge, 1876 tarihli İzmir Yahudi Cemaati Mohar umatan Kurumu’na ait bir toplantı tutanağıdır. Judeo İspanyol dilinde ve solitreo yazılmıştır. Serbest çevirisi şöyledir:
“Şunu ilan ederiz ki, aşağıda imzası olan bizler, 5635 (1875) senesi roş hodeş (aybaşında) akşam toplandık ve sahip olduğumuz şaraphanenin (şarap fabrikasının) bir bölümünü 70 liralık bono karşılığı satma konusunda fikir birliğine vardık. Aldığımız karardan memnunuz. Ocak 1876 tarihinde satışı onayladık.
Tanrının Adıyla
Avraham Pardo, Nesim Russo, Behor Yeşua Arditi, Şlomo Dalindas, Behor İtshak Mordo, İsrael Ben Gabay, Moşe Yeşua(?), Arditi Sason, Ben Tsiyon Alazraki, Gerşon Eliya Alazraki, Avraham Afrati(?).
23 Şubat 1876 tarihli toplantımızda bir araya gelip konuştuk ve yetim kızlara para yardımında bulunmaya karar verdik. Öte yandan, cemaate ait meyhanenin tadilat gereksinimi var. Tadilat bitinceye kadar başka bir mecraya para aktarmayacağız. Ayrıca bağış toplamayacağız.
Tanrının Adıyla
Avraham Pardo, Nesim Russo, Behor Yeşua Arditi, Şlomo Dalindas, Behor İtshak Mordo, İsrael Ben Gabay, Moşe Yeşua (?), Arditi Sason, Ben Tsiyon Alazraki, Gerşon Eliya Alazraki, Avraham Afrati (?)”.
Dr. Siren Bora’ya verdiği değerli bilgiler için teşekkür ederim.
Kaynak :
– Belgeler Dr. Siren Bora arşivi
(Fotoğraf: Atilla Özdemi
