OSMANLI DEVLETİNDE ŞEHİRLERARASI İLK SPOR FAALİYETLERİ
İzmir-İstanbul Rekabeti:
Dr. Günver GÜNEŞ
Türkiye’de şehirlerarası spor müsabakaları ilk kez XIX. yy sonunda İzmir ile İstanbul şehirlerinin gayrimüslim gençlerinden oluşan karma takımlar arasında oynanan maçlarla gerçekleşmiştir. İzmir’de İngiliz aileler arasında futbol bir eğlence unsuru olarak 1880’li yıllarda oynanıyorken, İstanbul’da 1890'larda bile futbolun henüz ne olduğu bilinmiyordu. İstanbul’daki İngilizleri futbol ve rugby oynamaya İzmir’den bu şehre giden James La Fontaine alıştırmış, İstanbul’daki İngiliz teb’asından Hanry Pears da İstanbul’da futbolun yayılıp gelişmesine öncülük etmiştir. İki şehir arasındaki sportif temaslar İngiliz ailelerin girişimiyle başlamıştır. İzmir ve İstanbul’da bulunan İngiliz aileleri 1889 yılından itibaren rugby 1897 yılından itibaren ise futbol müsabakaları her sene bir şehirde yapılmak üzere düzenli bir şekilde gerçekleştirilmiştir.[1] Bu müsabakalar ülkemizde şehirlerarası yapılan ilk spor karşılaşmalarıdır. Daha çok eğlence unsuru taşıyan ve iki şehirdeki aileleri kaynaştırmayı amaçlayan bu etkinliğin daha sonraları büyük bir rekabet ortamını da hazırladığını belirtmek gerekir.
14 Ocak 1889 yılında gerçekleşen ilk temasta iki şehir takımları rugby maçında karşılaşmışlar İstanbul’da Moda’da Yoğurt Çeşme alanında yapılan ve 1000 kişiden fazla seyircinin takip ettiği müsabakayı İstanbul Rugby Takımı 3-0 kazanmıştır.[2] Bu maçın rövanşı gecikmeyle 1890 yılı Mart ayında İzmir’de gerçekleşmiş, 1 Mart günü Bornova Çayırında 5000 civarında seyircinin takip ettiği heyecanlı oyunu rugby’de İzmir’e karşı büyük üstünlük kurmuş olan İstanbul 2-0 önde tamamlamıştır. İzmir takımının kadrosu şu oyunculardan oluşmuştur. R. Whittall, H.Giraud, A. Lowson, C. Joly, F. Wilkinson, F. Charnoud, J. Joly, R. Lawson, G. Barker, Clark, Bains, L. Senn, E. Whitthall.[3] İstanbul takımının her iki maçta da İzmir takımını mağlup etmesine İzmir’de çıkan kimi Rum gazeteleri içerlemiş, İzmir’in kaybetmesini kabullenememişlerdir. İzmir’de epey sorun yaratan rugby mağlubiyetlerinin sebebi olarak Smyrna ve Bornova takımlarının aralarındaki anlaşmazlık ve yanlış takım tertibi gösterilmiştir. Rugby maçlarında İzmir takımının iskeletini daha sonra futbol maçlarında göreceğimiz gibi Bornova sporcuları oluşturmuştur. Bu müsabakalarda İzmir karmasının iskeletini 1894 yılında İngiliz ailelerinin Bornova’da kurmuş oldukları (Bournabat Football and Rugby Club) ile[4] İstanbul’da 1896 yılında Kadıköy’de kurulan (Moda Football and Rugby Club) oyuncuları ve üyeleri oluşturmuşlardır. İki şehir arasındaki üçüncü rugby maçı 10 Şubat 1891’de Kadıköy’deki maçı 2000 kişi takip etmiştir. Bu maçı da İstanbul 1try’a karşı sıfır sayı ile kazanır. İzmir karmasının oluşturulması konusunda bu müsabakada da Smyrna ve Bornova kulüpleri anlaşmazlığa düşer. İzmir takımında Hatton, Gregorian, Peacock, Mittchell, Baily gibi yeni oyuncular göze çarpar. İzmir –İstanbul şehirlerinin spor alanındaki ilk temasları futbol ve rugby maçları öncesi tenis müsabakaları ile gerçekleşmiştir. 1896 yılında haziran ayında Tarabya kortlarında yapılan çift erkekler karşılaşmasını İstanbul 3-1 kazanmış, ikinci müsabakayı İzmir aynı sonuçla galip bitirmişti. Diğer müsabakalarda tek erkeklerde İzmir’den Giraud İstanbul’dan Wood ve Seager’i, İzmir’den J. Whittall, İstanbul’dan E. Seager ve Wood’u 3-1’lik oyunlarla mağlup etmiştir.[5] XIX. Yy sonlarında İzmir sporcularının İstanbul’a karşı gözle görülür bir üstünlükleri bulunuyordu. Spor branşlarında liglerin daha oluşmadığı bir devrede şehir müsabakaları modern sporların Osmanlı devletinde ilk örnekleri olmuş, lig usulü müsabakaların altyapısını oluşturmuştur. Kimi zaman dönemin basını üzerinden meydan okumaya dönüşen maç teklifleri rekabeti de zirveye taşımıştır. Bu tarihte Rugby maçlarının ise dördüncüsü gerçekleştirilmiştir. 1897 yılına kadar İzmir- İstanbul takımları arasında oynanan Rugby maçlarının kazananı İstanbul olmuş, İzmir takımı ilk kez İstanbul ekibini 1897 yılında Moda’da Yoğurtçeşme sahasında mağlup etmiştir. Levant Herald gazetesinden Mehmet Yüce’nin aktardığına göre bu maça İzmir takımı koyu mavi ve diyagonal sarı bantlı formlarıyla, İstanbul takımı da kardinal kırmızısı- mavi formalarla çıkmışlar ve Levanten ailelerin temsilcilerinden oluşan İzmir karması 18 Aralık 1897 tarihinde yapılan maçta sahadan Gorkiewicz’in sayılarıyla 2-0 galip ayrılmıştı.[6] Rugby maçının kadroları şu şekilde oluşmuştu. Smyrna: O. Parker, E. Whittall, Tombroff, Keun, Charlton Whittall, Jim Whittall, W. Shotton, P. Hatton, Georgiadis, A. Whittall, E. Giraud, C. Murat, Wayahos, A. Gorkiewicz.
Constantinople: J. Thompson, A. Sofiano, G. Walker, H. Rowley, H. Whittall, R. Heald, H.M. Wall, S. Hewitt, W.C Mauntain, K. Whittall, W. La Fontaine, Hugh Whittall, W. Whittall, James La Fontaine, W. Penny.
İzmir ve İstanbul’daki İngiliz ailelerin birbirlerini ziyaretleri esnasında gerçekleşen futbol müsabakalarının ilki 1897 yılında İstanbul’da yapılmış ve futbol maçını 2-1 İzmir karması kazanmıştır.[7] İzmir’de çıkan Ahenk gazetesi İzmir takımının İstanbul karşılaşması ile ilgili olarak şu bilgileri aktarmaktadır. “…Şehrimizden Dersaadet’e giden onbeş genç ile Kadıköy cemiyetine mensup diğer onbeş İngiliz arasında vukubulan müsabakada şehrimiz gençleri galebe gelmiştir. Moda burnunda icra edilen müsabakayı Bank- Osmani Müdür-ü Umumisi Sir Hamilton Lang, İngiltere Konsolosu Mösyö Air ile pek çok İngiliz takip etmiştir”.[8] Aile ilişkileri ve ticari bağlantılar Levanten ailelerin spor karşılaşmaları üzerinden sık sık bir araya gelme yanında eğlence işlevini de görmüştür.[9]
Bir yıl sonra İzmir’de ki maçı da yine İzmir Karması 3-2 galip bitirmeyi başarmıştı. İzmir takımının İstanbul’a olan üstünlüğü üçüncü maçta da kendini göstermiştir. 1899 yılında İstanbul’da gerçekleşen karşılaşmayı İzmir Karması 1-0 önde tamamlamıştır. 1899 tarihinden sonra bilinmeyen bir nedenle İzmir-İstanbul futbol müsabakaları durmuştu. 1904 yılında yeniden başlayan İzmir-İstanbul karşılaşmalarının o yılki galibi yine İzmir oldu. İzmir ekibi dördüncü müsabaka sonunda da sahadan 4-2 lik galibiyetle ayrıldı.[10]
XIX. yy sonu XX. yy başlarında İzmir futbolunun İstanbul’a göre belirgin bir üstünlüğü söz konusudur. 1904 yılındaki son karşılaşmaya İzmir takımı şu tertiple çıkmıştı. A.Whithall, Harry Paterson, P. Brusah, R. La Fontaine, George Keon, E. Whithall, Edmond Giraud, Albert Whithall, A. La Fontaine, H. Culy, Jim Giraud.[11] İstanbul karması ise Heralace, Damers, Sophiano, H. Rowley, S. Whittall, E. Whittall, S. Hewitt, R. Hebel, James La Fontaine, W. Penny, A. Charnaud dizilişi ile sahada ye almıştır.[12]
1897 tarihinde yapılmaya başlayan ve 1904 yılında İstanbul Futbol Liginin düzenlenmesi nedeniyle aralıklarla yapılan İzmir-İstanbul karmaları futbol maçları İstanbul Futbol Birliğinin de onayıyla 1905-1906 sezonu devre arasında İzmir karmasının İstanbul’a gelmesiyle tekrar başlamıştır. İzmir karması 30 Aralık 1905 tarihinde Kuşdili Papaz Çayırında hakemliğini George buck’un yaptığı maçta Edwin Charnaud’nun golüyle Elpis takımı ağırlıklı İstanbul Rum karmasını 1-0 mağlup etmiştir. İzmir takımı bu maça P. Brussali, Goodfrey Whittall, Albert Whittall, Eddie Whittall, Donald Whittall, George Whittall, Jim Giraud, Percy La Fontaine, Edwin Charnaud, Havelock Joly, Herbert Joly onbiri ile ve tamamen İngiliz gençlerden oluşan bir kadro ile çıktı.[13] İki gün sonra 1 Ocak 1906 tarihinde bu kez Kadıköy takviyeli Moda takımıyla karşılaşan İzmir ekibi bir önceki müsabakadaki kadro ile çıktığı maçı 3-0 gibi ezici bir skorla tamamladı. Yoğurtçubaşı Çayırında yoğun tipi altında oynanan, İngiliz teb’asından Henry Pears yönettiği müsabakada İzmir takımının gollerini Percy La Fontaine, Jim Giraud, Herbert Joly kaydetmişti.[14]
İzmir karmasının İstanbul’daki son maçı Kadıköy ile Kuşdili Papaz Çayırında 3 Ocak 1906 tarihinde oynandı. İzmir ekibi Herbert Joly’nin 3, Herbert Whittall’in 1 golü ile sahadan 4-2 galip ayrıldı. İmogene takımından Mr Wilson’un yönettiği maçta ilk kez bir Türk futbolcu Fuad (Kayacan) bey Bobby takma adıyla İstanbul ekibinde oynamış, gösterişli oyununu 88. Dakika da attığı golle süslemişti.[15] İzmir karması 1906 yılı başlarında İstanbul’da biri İstanbul Rum karması diğeri de Sezon şampiyonu İmogene ile 2 maç daha yapmış olmasına karşın bu müsabakalarla ilgili bilgilere ulaşamadık.
11 Aralık 1908 tarihinde İstanbul’da gerçekleşen karşılaşmada İzmir karması ile İstanbul lig şampiyonu Galatasaray bir araya gelmişler ve maçı 3-1 İzmir ekibi kazanmıştır.[16] Bu müsabaka Türk futbol tarihi araştırmacıları tarafından şehirlerarası yapılan resmi maçların ilki sayılmaktadır. Daha önce iki şehir arasında gerçekleşen temaslar levanten ailelerin birbirlerini ziyaretleri sonucu gerçekleşmişti. Son karşılaşmanın resmi kurallar çerçevesinde organize edilmiş olması böyle bir düşünceyi doğurmuş olabilir.[17] Bu arada özellikle İstanbul’da İstanbul Futbol Birliği tarafından 1904 yılından itibaren düzenlenmeye başlayan ve lig usulü oynanan maçlar seyirci, futbolcu ve kulüpleri memnun ettiğinden, şehirlerarası maçlara yine ara verilmişti. İki şehrin kulüp yetkililerinin uzun görüşmelerinden sonra İstanbul ve İzmir şehir karmaları Balkan Savaşlarının karanlık günlerinde 1913 yılında yeniden biraraya geldiler. İstanbul takımları tamamen Türk oyunculardan kurulu bir şekilde sahaya çıkarken, İzmir takımı kentte Nejat Evliyazade, Sedat, Talat, Arap Fırınlı Süleyman, Hüsnü, Dr. Fikret, Dr. Kemal Tahsin, Haşim ve Mazlum gibi gayrimüslimlerin bile takdir ettiği çok yetenekli Türk oyuncular bulunmasına karşın Türklerden hiçbir oyuncuyu karmaya dâhil etmemişlerdir. İzmir karması İngiliz gençleriyle birlikte birkaç Rum oyuncu takviyeli bir şekilde müsabakaları gerçekleştirmiştir.[18]
1913 yılı Haziran ayı içinde İzmir karması İstanbul’da dört maç oynar. İzmir karması ilk müsabakasını 2 Haziran 1913 tarihinde İstanbul Şampiyonu Galatasaray’la yapmış ve Galatasaray bu maçı 2-1 kazanmıştır. Bu karşılaşma İzmir ekibinin büyük itirazlarıyla tamamlanabilmiştir.[19] 1913 yılı şehir karmaları müsabakalarında İzmir takımının kadrosuna dair bir bilgiye ne İstanbul gazetelerinde ne de İzmir gazetelerinde ulaşamadık. Galatasaray ise 2-1 lehine sonuçlanan maça Ahmet Robenson, Ahmet Cevat, Neşet, Bekir, Küçük Ahmet, Celal, Emin Bülent, Muhsin Yeğen, E. Oberle, J. Oberle, Hasnun Galip onbiri ile çıkmıştı.[20] Bir gün sonra Ermeni oyuncularından kurulu Ermeni karmasını 2-0 mağlup eden İzmir karması[21] dinlenmeden ertesi gün, İstanbul’daki üçüncü maçını Fenerbahçe ile oynamış, maça oldukça iddialı bir biçimde hazırlanmasına rağmen ilk maçın yorgunluğunun etkisiyle sahadan 4-1 yenik ayrılmıştır.[22] İzmir karması son maçını 9 Haziran 1913 Pazar günü İstanbul karması ile yaptı. Altı Fenerbahçeli ve beş Galatasaraylı oyuncudan kurulu olan İstanbul karması bu karşılaşmada İzmir ekibini 2-0’lık skorla mağlup etmiştir.[23] İstanbul karması müsabakaya Matosyan, Galip, Cevat, Celal, Vilhelm, Kemal, Hüseyin, Hasan Kamil, E. Oberle, J. Oberle, Nuri ile çıkmıştır.[24] İstanbul karması 1913 yılındaki müsabakada ilk kez İzmir ekibini mağlup etme başarı göstermiştir. 1913 yılında gerçekleşen müsabaka Osmanlı Döneminde oynanan son İstanbul- İzmir karması maçı olmuştur. Bu karşılaşmanın hakeminin kim olacağı uzun süre tartışılmış ve ilk kez bir Türk hakem Ali Sami (Yen) bey şehir karmaları müsabakasını yönetmiştir.[25]
İzmir İstanbul karmaları spor müsabakaları XIX. Yy sonlarında başlamış modern sporların imparatorluğa girmesinde, tanınmasında önemli bir rol oynamıştır. Levanten ailelerin eğlence amaçlı gerçekleştirdikleri ilk müsabakalar daha sonra rekabete dönüşmüş Rugby, Kriket, Tenis maçları futbol ile oldukça görkemli ve gösterişli hale gelmiştir. Bu ailelerin ekonomik güçlerinin bir yansıması olarak yaratılan rekabet ortamı daha sonra Rum, Ermeni ve Türk sporcuların katılımıyla iki kent arasında meydan okumaya dönüşmüştür. Levanten ailelerin özellikle İzmir kolu sportif başarılarda başlangıçta İstanbul’daki akraba ve arkadaşlarına büyük üstünlük kurmuşlardı. İstanbul’da kulüp sayısını artması, 1904 yılında organize bir lige kavuşmaları yetenekli sporcuların sayısını artırmış 1913 yılına gelindiğinde çoğu Avrupa ve İstanbul’a taşınmış ve görece olarak güçsüz kalan İzmir takımını mağlup edecek düzeye ulaştırmıştır. İzmir karması 1908 sonrası sahalara çıkan İngilizlerden daha becerikli Türk sporculardan yararlanmadığı gibi Panionios, Apollon gibi gelişmiş Rum takımlarını ve oyuncularını da görmezden geldiler. İzmir’de futbol Levanten ailelerin alandan yavaşça çekilmeleri sonrası 1910’lu yıllarda gerilemeye başladı. 1913yılı karşılaşmaları öncesi İstanbul ligi 10. yılına girerken, İzmir’de henüz Rum takımlarının kendi aralarında organize ettiği mini lig ötesinde bir organizasyonu bulunmuyordu. Sonuçta İstanbul kulüp sayısı, zengin sporcu potansiyeli, ekonomik gücü ile daha 1913’te İzmir’i geride bırakmıştır. Cumhuriyetin ilk yıllarında da[26] devam eden bu rekabet, büyük meydan okuma, kentler arasında dostlukları, arkadaşlıkları pekiştiren, paylaşımı artıran bu organizasyonlar artık yapılmıyor. Yapılmalı mı? En azından tarihi yeniden canlandırmak adına neden olmasın.
[1] Ali Rıza Ertuğ, Türkiye Futbol Tarihi (1890-1923), Ankara 1977, s.8.
[2] Bu maçlarda Osman Efendi isimli bir Türk’de yer almış. Ve İlk Türk rugby oyuncusu olarak tarihe geçmiştir. Mehmet Yüce, , Osmanlı Melekleri, Futbol Tarihimizin Kadim Devreleri, Türkiye Futbol Tarihi, Birinci Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014, s.50-51.
[3] The Levand Herald, 3 Mart 1890.
[4] 1890’lı yıllarda, İzmir’de futbol’un ilerlemesinde önemli rol oynamış isimlerin başında James La Fontaine, A La Fontaine R. La Fontaine’nin yanında Whithall ailesi, Giraud ve Culy ailelerinin gençleri ön sıralarda yer alır. Özellikle bu dört ailenin çocuklarından oluşan iki İngiliz takımı başlangıçta kendi aralarında sırf eğlence için futbol oynamışlardı. Bu gruba İngiltere’de de futbol oynamış olan Hary Paterson ile Edwın Charnou da katılmışlardır. “İzmir’de Futbol” Demokrat İzmir, 14 Ocak 1968.
[5] Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri, Futbol Tarihimizin Kadim Devreleri, Türkiye Futbol Tarihi, Birinci Cilt, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014, s78.
[6] Mehmet Yüce, a.g.e, s. 76-77.
[7] Ahenk 23 Kanun-ı Evvel 1897, Rauf Beyru, 19. Yüzyılda İzmir’de Yaşam, Literatür Yayınları, İstanbul 2000, s.279, Günver Güneş, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Modern Sporların İzmir’e Girişi 1850-1922, İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı: 84, İzmir 2012, s.87.
[8] Karşılaşma sonrasında İzmir kafilesine Moda hotel’de otuz kişilik bir ziyafet verilmiş bir de konser düzenlenmiştir. Ahenk 12 Kanun-ı Evvel 1897.
[9] Levanten ailelerin İzmir ve İstanbul’daki ticari bağlantıları ve birbirleri ile temaslarıyla ilgili bkz; Osman Özdeş, Asıl Efendiler Levantenler, Şenocak Yayınları, İzmir 2010, s.161-206.
[10] Günver Güneş, Modern Sporların İzmir’e Girişi…, s. S.88, Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…, s.137, Türk Futbol Tarihi, Cilt:1, Edit: Erdoğan Arıpınar, İstanbul 1992, s.11, Cem Atabeyoğlu, Türk Futbol Tarihi 1904-1991, İstanbul 1992, s. 11.
[11] M. Ali Oral Türkiye Futbol Tarihi 1890-1912, C.1, Fasikül 1, Sulhi Garan Matbaası, İstanbul 1954, Cem Atabeyoğlu, Türk Futbol Tarihi 1904-1991, İstanbul 1992, s.11.
[12] M. Ali Oral, Türkiye Futbol Tarihi…, s.96.
[13] The Levant Herald gazetesinden aktaran Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…., s. 158-159, İzmir takımının İstanbul’daki maçlarda çıkan ekibi bir oyuncu takviyeli olarak 1906 Atina Ara Olimpiyatlarına katılmış ve Olimpiyat ikincisi olmuştur. Günver Güneş, Modern Sporların İzmir’e Girişi…., s. 89, Nedim Atilla, İlk Olimpiyat Oyunlarındaki İzmirliler, İzmir Life, Yıl:4, Sayı:48, Ağustos 2005, İzmir 2005, s.36. Olimpiyat ikincisi olan İzmir Futbol takımında “Whittall” soyadlı 5 İngiliz’in yanı sıra, 4 Fransız ve 2 Ermeni sporcu bulunuyordu. Bkz. Bill Mallon, The 1906 Olympic Games: Results for All Competitors in All Events with Commentary, McFarland & Company, Inc., PublishersJefferson, North Carolina, 1999. Mallon, a.g.e., s. 92.
[14] Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…, s. 160.
[15] Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…, s. 161.
[16] Ali Rıza Ertuğ, Türkiye Futbol Tarihi…, s.23.
[17] Günver Güneş, Osmanlı İmparatorluğunda 19. Yüzyıldan 20. Yüzyıla İzmir’de Futbol, Toplumsal Tarih Dergisi, Sayı:142, Ekim 2005, İstanbul 2005, s. 70.
[18] Ahenk, 5 Haziran1913. İzmir karması son İstanbul temaslarında bütün maçlarını kaybetmiştir. Mehmet Ali Oral, Türkiye Futbol Tarihi, C.1, Fasikül 2, (1913-1922), s.97.
[19] Oyun içinde İzmir karmasının bariz bir golünün ofsayt gerekçesiyle sayılmaması İzmirli oyuncuları ve İzmir ekibinin yöneticilerini epey kızdırmıştır. Yapılan yorumlarda golün nizami olduğu ve maçın 2-2 berabere olması gerektiği üzerinde durulmuştur, Ahenk, 5 Haziran1913.
[20] M. Ali Oral, a.g.e, s.98.
[21] İdman, 5 Haziran 1913, Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…, s. 247.
[22] Fenerbahçe İzmir karması maçına Matosyan, Ahmet Cevat, Galip, Hüseyin, Vilhelm, Kemal, Hikmet, Nüzhet, Hasan Kamil, Sait Selahattin, Nuri ile çıkmıştır. M. Ali Oral, a.g.e, s. 99.
[23]1913 yılına kadar İzmir takımlarının İstanbul'a karşı olan üstünlüğü bu tarihten sonra tamamen İstanbul'a geçmiştir. Günver Güneş, İzmir’de Futbol…, s.70, Mehmet Yüce, Osmanlı Melekleri…, s. 247.
[24] M. Ali Oral, a.g.e, s. 99.
[25] Ali Rıza Ertuğ, a.g.e, s. 31.
[26] Fehim Kuruloğlu, “İzmir Futbol’unda Birlik, Beraberlik Günleri; Muhtelit Takımlar”, İzmir Spor Tarihi, Edit:Günver Güneş- Bahri Okumuş, Ütopya Yayınevi, Ankara2019, s.96-119.